رەخنە و ئەدەبموسلح ریبوار (مصلح ریبوار)نووسەران

رێبازی ئەم رێبواره

rebwarنووسینی:

موسلیح رێبوار

٢٢-١٢-٢٠١٢

هونەر هەتا بووه بەرهەمی هەستی ئینسان بووه.

ئینسان و سروشت، بووه تا بووه، دوو بەری کیشەیەکی هەمیشەیی بوون. له سەرەتای ژین و بوونمانه وه، لێکئاڵانی ئیمه و سروشت کاردانەوەی هەردوو لای پێوه دیاره. ئەگەر سروشت، لەم کاردانەوەیەدا، زاڵ بووه، لێکئالانەکه باسی تەکنیک و زانسته؛ ئەگەریش هەستی ئینسانی دەورێکی زاڵی هەبووه، تێکئاڵانه که چالاکی هونەرییه! بەڵام، سروشتیترین زانست و تەکنیک، بێبەش نییه له هەستی ئینسانی و هونەریترین بەرهەم و هەست نواندن، تەنانەت ئەوەی پێی ئەڵێن ئابستره، سەربەخۆ نییه له سروشت. کولتوور و فەلسەفه و ئایدیۆلۆجیا، لێکهەڵپێکرانی چەندین چالاکی جوراوجور بوون که لێرەدا مەودا نییە له هەمووی وردبینەوه. مەبەست، لێرەدا، کولتوور و هونەره و شیعر؛ مەبەست بەرچاوخستنی ریبازیکی ئاڵترناتیوه که من، خوم و چالاکی هونەریم، به رێبواری ئەو رێبازه دەزانم.

کۆنترین بەرهەمی هونەری ناسراو وێنەکێشانی نێو ئەشکەوته. دەیان هەزارسال لەمەوپیش، ئینسانی راوچی، وینەی نێچیرەکانی کێشاوەتەوه، به نێزەیەک له تەموودا، بەو خەیالەوه بتوانێ ئاسانتر راویان بکا. شیعرو گۆرانی و هەلپەرکێی ئەو ئینسانانه نەماونەتەوه؛ بەلام، ئەگەر ئەو ژانره هونەرییانه له نێو کۆمەڵانی ساکاری ئینسانی هاوچەرخدا ببینین، هونەری ئەوانیش، بەشێکه له خەباتیان بۆ ژیانێکی ئاسانتر و پڕدەسکەوت تر. دانس و ئاواز و وێنەگەری و خوڕازاندنەوەیان بەشێکه لە تێگەیشتن و تەقەللایان بۆ ئەوەی باشتر ڕاو بکەن، یارگیری بکەن، منداڵ بەباربێنن یان بچنه شەڕی نەیارانیان… لەوکاتەوەش که کومەڵگای ئینسانی، چینایەتی بووەتەوه، واته لەم دەهەزار سالەی دواییدا، ئەم چالاکییانه کەوتوونه بەر کاردانەوەی کارەساتی کێشەی چینایەتی! له دووبەرەکی ئینسان وسروشتدا بەرەی ئینسانی، خۆی، بووه به دوو بەشەوه: دووچینی دژبه یەکی ئینسانی له بەرێکه وه و، سروشت له بەرێکی ترەوه، مەیدانی چالاکی زانستی و هونەری و کولتوور و فەلسەفه و ئایدیۆلۆجیایان ئاڵۆز کردوه. مەبەست سەر دەرهێنانه لەم ئاڵۆزییه، که له مەیدانی هونەریشدا هەمیشه جیگای کێشه بووه.

ئایا هونەر چینایەتییه؟

 

هونەر بەشێکه له کولتوور. کولتوور، به مانای ژینگەی دەستکردی بەشەر، بەشێکی ماددی هەیه که، لەوانه: چلۆنایەتی کشتوکاڵ و بژیوی سەنعەتی و فەننی و هەر وەها رێگاوبان و شارستانیەتی دەگرێتەوه؛ بەشێکی مەعنەویشی هەیه، که تیگەیشتن و هەست و هەڵسوکەوتی ئینسانه له پێوەندی خۆی و سروشت و له چۆنیەتی ئەم ژینگه دەستکردەی خۆی. زانست وهونەرو فەلسەفه و ئایدۆلۆجیا، له بەشی مەعنەوی کولتووردا دەگونجێ. کولتوور، به گشتی، له ژێر کاردانەوەی دوو لایەنەی چینی دەسەلاتدار و چینی ژێردەسەلاتی کومەلدایه. بەشی مەعنەوی کولتوورو به ئاشکراتریش هونەر، که زیاتر مۆری هەست و هۆشی ئینسانی پێوەیه، تەنانەت به شیوەیەکی روونتریش، دوو بەرەکی چینایەتی کۆمەڵگا دەنوێنێتەوه.

کولتووری زاڵ له کومەلدا کولتووری چینی دەسەلاتداره. هەرچەند، هەمیشەش هەستێکی ئینسانی بەرهەڵست، له بەرهەم و چالاکی کومەڵانی خەلکدا، رەنگی داوەتەوه، که دایمه له کێشەدا بووه له گەل کولتووری زاڵ و هونەری زاڵ. بۆ نموونه؛ هەلپەرکێی رەشبەڵەک هەمیشه بەرانبەر تەوس و توانج و هەرەشەی دەزگای ئایینی زاڵ راوەستاوه. مۆسیقا و شیعر و هونەری خەلکی که به فۆلکلۆرناسراوه، گەلێک هەست نواندنی جوان و ئینسانی لێ دەردەکەوێ که دەشکەوێته دژایەتی له گەل فەرهەنگی دەسەلات. له هونەری کوردیدا، قانع، وەک شاعیرێکی ئاواره و زۆرلێکراو ناسراوه. له نێو فارسی بێژاندا، ناصر خسرو، رووده کی، زاکانی و له ئەدەبی عەرەبیدا موعەرری و مظفر نواب و به هەر زمانێک ژمارەیەکی زۆر شاعیری بەرهەڵست و زورلێکراو ناسراون.

ئەو چینەش که ئەمرو دەسەڵاتداره، له نێوان سەدەکانی 15 و18دا، پێشرەو بووه و دژی چینی دەسەلاتداری سەردەم، خەباتێکی کردووه. ئەم خەباته مەیدانی هونەریشی گرتووەتەوه. بۆ نموونه؛ بێتهوۆێن که شەیدای ئازادی بوو به موسیقا شورشگیرانەکەی کومەلگای بەرەو ئازادی ئاژواندووه. سەمفونیای نۆهەمیشی نێو ناوه “ئازادی” و پیشکەشی کردووه به ناپۆلیۆن که، ئەوکات، به ئازادیخواز وئاڵاهەڵگری شورشی گەورەی فەرانسه دەناسرا! شەکسپیر، کاتی خۆی، گەلێک شاکاری هونەری خوڵقاند که هەست و بۆچوونی کۆمەلانی خەڵکی پێشرەو دەنوێنێتەوه و گەشەی پێدەدا. ئەمانه، گەلێک شوێنەواری بێ هاوتای له هونەر و فەرهەنگی بەشەریدا هێشتووەتەوه.

به گوێرەی ماتریالیسمی مێژوویی

بەرهەم و چالاکی هونەری بەشەر، له هەر شوێنێکی جیهاندا بووبی، بەگوێرەی کولتووره ماددییەکەی ئاڵوگۆری کردووه. ئەگەر هونەری دوو کومەلگا، که کولتووری ماددییان وێک دەچێ، له گەڵ یەک بەراورد کەین، گەلیک وێچوون و هاوبەش بوونی تێدا دەبینین که نیشان دەدا، هونەر، هەروەها هەموو کولتووری مەعنەوی، بەگوێرەی کولتووری ماددی دادەڕژێ! هونەری پیش سەرمایەداری؛ بۆ نموونه، هەڵپەرکێی کوردی گەلێک وێچوون و هاوبەشی هەیه له گەل هەڵپەرکێی، نەک هەر سریانی و ئەرمەنی و بەلووچی، بەڵکوو عەره بی و ئیرلەندی و رۆمانیاییش! بەیت و باو، داستانگێڕانەوه به شیعری ریتم دار، له نیو هەموو کومەلگا پیش سەرمایەدارییەکاندا وێک دەچن. هونەری سەردەمی سەرمایەداریش له هەموو جیهاندا؛ له شێوەی شیعرنووسێنەوه هەتا داستان و هەتا وێنەگەری و مۆسیقا و فیلم و پەیکەرتاشی، هەتا دانس و ئەو ژانرانەی هونەری پلاستیک دەگرێتەوه، گەلێک وێک دەچن. ئەوانه زیاتر وێک دەچن هەتا هونەری پیش سەرمایەداری و پاش سەرمایەداری هەمان کومەلگا! بۆ نموونه کومەلگای کوردەواری؛ بەیت و باوی کوردی زیاتر له بالادی ئینگلیزی پیش سەرمایەداری نزیکه تا له شیعری قانع و گۆران! گۆران به دیوانه ئینگلیزییەکەی “برونس” دا هەڵدەڵێ و خۆی پیشرەوی شیعری نوێ و نوێکەرەوەی گۆڕەپانی شیعری کوردییه.
با نەکەوێنه داوی ماتریالیزمی میکانیکی؛ چونکو دەزانین که هونەر و مەعنەوییاتی کومەل، دەست بەجێ، بەشوین ئاڵوگۆڕی کولتووری ماددی کومەلدا، وەرنەچەرخاوه. گەشەی کومەلایەتی گەلێک لەوه ئاڵۆزترە. چینی دەسەلاتداری کومەڵیش، به یەکجاری نەیتوانیوه هەموو هونەر و زانست و کولتووری مەعنەوی و ماددی کومەڵ کونترول بکاو زەهری پاشکەوتوویی بکاته هەموو سیللولێکی لەشی کومەلگاوه. بەبۆنەی بەرهەڵستبوونی هێزی پێشرەوی سەر بەچینی کریکار و سەر به ئازادی و بەرابەری و به هەزار بۆنەی دیکەشەوه، گەلێک چالاکی زانستی و هونەری و فەلسەفی و شتی وا دێنه بەرهەم که کونترۆڵی بورژوازی کونەپەرست دەپووچێنێتەوه. بۆیه، ئەم باسەی ئیمه، به مەعنای رەش وسپی کردنەوەی هەموو شتێک نییە و گەلێک سەرنجی وردتری پیویسته لێرەدا بەجێیه ئاماژه بکەم بۆ گەلێک بەرهەمی هونەری، بۆ نموونه ئاواز، شیعر، ئەدەب، سینەما و… موزیک و دانس که بەبۆنەی ناوەرۆکی رئالیستییانەوه، یا خود بەبۆنەی دیکەوه، قسەی دلی کومەلانی کارگەر و زەحمەتکیش یاخود ئینسانی بەدەربەست و بەرهەڵستی نالەبارییه کان دەنوێننەوه. ئەمانه ئەگەریش راستەوخۆ هەڵوێستی کارگەری ناگرن، یارمەتی کارگەر و زەحمەتکیش دەدەن که وشیارانەتر و بە کولتوورتر، به گژی نالەبارییەکاندا بچینەوه. ئەمانه گەنجینەیەکی گەورەن که تەنیا بەبۆنەی زاڵبوونی سەرمایەوه له ژێر کولتووری سەرمایەداریدا شاردراونەتەوه. سەرەڕای ئەوەش، کومەڵانی خەلک بەهرەی خۆیانی لێ ئەبەن. ئەگەر هونەر و کولتووری مەعنەوی، وەک بزووتنەوەی کومەلایەتی ببینین؛ ئەگەر هونەری کارگەری وەک بەشێک له بزووتنەوەی کومەلایەتی چینی کریکارببنین، ئەمانەش دەبنه بەشێک له کولتووری کارگەری! نموونەی وا، که له دژی ئادابی کۆنی مەزهەبی و عەشایەری ڕاوەستاون، کەم نین. ئەم سیستەمه، بەتایبەت لەم سەردەمەی ئیمپریالیزمدا، مەزهەب و عیرفان و سوننەتی پرتووکاوی دیکه زۆر بەکاردێنن. بویه، بەرەنگاری ئەم سوننەتانه، ئیستا کاری بورژوازی نییه؛ کاری ئیمەیه! ئەوەی دژی کۆنەپەرستی دەبیتەوه خزمەت به ئیمه دەکا. ئەمانه، راستەوخۆ، یا ناراستەوخۆ، یارمەتی چینی کریکار دەدا بۆ جوانتر رازاندنەوەی ژیانی و خاراو و پاراوکردنی کولتوورەکەی. نموونەی نزیکی ئەمانه دەتوانێ گەلێک له بەرهەمەکانی قانیع بێ یان فروغ ی فەرروخزاد، یان ئاوازی وەک سەلامات ی نادیه مصطفی… بو دوورتریش بڕوانین دەریایەک له بەرهەمی هونەری و کولتووری، له سەراسەری جیهانەوه، دێن بەپیرمانەوه.

باسی فۆرم و ناوەرۆک و جوانی ناسیی، کاردانەوەی ئەوانه له ئاستی یەکتر، که بەگویرەی روانگەی چینایەتی جوراوجور، نوێ دەبێتەوه، خۆی هەورازیکیتره که بابەتەکه گەلێک دەوڵەمەند دەکاتەوه، بەلام ئەگەر کورتی نەکەینەوه، نەک پێشەکییەکی ئاوا، بەلکوو کتێب و مەجالی گەورەتریش ناتوانێ هەمووی داپۆشێ. دەی با وردبوونەوەی زیاتر بکەویته مەجال و مەودای بەرینتر. له بەرژەوەندی بورژوازیدا، بەلام، حاشا دەکری له چینایەتی بوونی هونەر! ئەو، که هەتا بۆی کراوه، چینایەتی بوونی کۆمەلگایشی پشت گوێ خستوه، تێدەکوشی بیدەنگه بکا له هەر راستییەک که کێشەی چینایەتی بخاته بەرچاو. دوازده مانگەش، به میدیا و سینەما و ئایین، کولتووری دەسەڵات پارێز و دواکەوتوانه و چینایەتی خۆی بڵاو دەکاتەوه، بەلام، کاتیک ئیمه دەنگی خومان هەلدەبرین و هەستی خومان دەنوینین هاواریان بەرز دەبیتەوه که: “ئەوه هونەر نییه” “ئەوه پروپاگاندای ئایدیولوژیکه” و لەم قسانه! چما خویان، له هالیوودەوه هەتا بالیوود، خەریکی پروپاگاندا نین بو هیشتنەوەی دواکەوتووترین رەسم و یاسا و ئایین و قانوون و شەریعەتی خویان! بەڵێ؛ سەرەرای هەر تێبینی و ورد بوونەوەیەک که ئەم بابەته چڕوپڕ دەکاتەوه، هونەر و هەموو کولتوور به ماددی و مەعنەوییەوه، چینایەتییه! روژی ئەمروش که کارگەر و سەرمایەدار، وەک دوو چینی سەرەکی کومەل، له سەراسەری دنیا دا، بەرانبەر یەک راوەستاون، هونەر و کولتووری بورژوایی و کارگەریش، سەرەرای هەر ئالوزکاوییه ک، زیاتر له هەمیشه چینایەتین و له کیشەیەکی بەردەوام دان.

هونەری کارگەری؟

له سەر ئەوەی نێوی چ بێ، کیشەم نییە. کەسیک پێی دەڵێ پیشرەو، کەسیکی تر دەڵێ هونەری ئالترناتیو یا هونيری بەرهەلست یا هەرچی… کیشه له سەر هونەر و کولتوورێکه، که ریگاخوشکەری رزگاری ئینسانه و ژیانی گەش و ئازادو شاد بو هەموانی له ئاسۆدایه! ئیمه لایەنگری ئەمەین و بەرهەلستی هونەریکی ریگر و چەواشەگەر دەبینەوه که هەست وهوش وچالاکی کومەلانی خەلک ژارخواردوو دەکات. ئیمه بێ لایەن نین! خەمخۆری ریبازیکی تایبەتین و ئەمانەوی هەست و چالاکیمان ئاوی هەرێز نەدێرێ! بۆیه، جیی خویەتی ئەم ئامانجه روون بیتەوه، تا هەر هەرزەبێژێک، یان هەر ئایین پەرستیک، نەتوانی “سینەزەنی” و نیوەنووزەی عیرفانی بکاته بەرهەلستی رزگاریمان. بویه، هونەری کارگەری، به مەعنای رەنگدانەوەی هونەری بزووتنەوەی کومەلایەتی کارگەری دژ به سەرتاپای سەرمایەداری، زیاتر ئەم مەبەسته دەنوینیتەوه.

بۆ ئەوەی باشتر بزانین ئەم هونەره ئالترناتیوه چییه، پێشدا بزانین چی! هونەر وکولتووری ئیمە هەر ئەوە نیە کە باسی کارگەر بکات! لەوانەیە بورژوازیش باسی کارگەر بێنێتە ئاراوە. بە گوێرەی بەرژەوەندی خوی و بە کولتووری پرتووکاوی خوی، لەوانەیە کارگەری فەرمانبەر و ژنی کویلە، بکاتە ئیدۆلی کومەل. کولتووریک کە باسی دە رد وژان وریگای رزگاری بینیتە کایەوە، لەوانەیە لە روانگەی بورژوازییەوە، رزگارییەکی نیوەوناتەواو لە مەینەتێکی بچووک، بکاتە ئامانجمان، یان هەر بە پیچەوانە، شەوارەمان بخا بۆ دنیایەکی پر لە کیشە و ناتەبایی ناسیونالیستی، یان وەعدەی بەهەشتی پاشمەرگمان پی بدات و بمانکاتە دەرویشی خوی! بەشی زوری گورانی و موسیقای میدیای بورژوازی باسی کرووزانەوەی ژنە بە دەست پیاوسالارییەوە؛ ئەو هونەرە سەرکونەکراوە، روشنایییە ک بو رزگاری لە پیاوسالاری نادا بە دەستەوە و کیشەکە لە مل ناکاتەو … کولتووری ئیمە، بۆیە، بەرهەلستی هەموو ئەفیونێکی هوشبەر دەبیتەوە و ژیان وەک تاقە مەودای خوشی و شادی دەبێنێ و خوشەویستییەکی بەرین دەخەملێنێ. کولتووری ئیمە خوی نابەستیتەوە بە ناموسپەرستی و بەندوباری یاسای کۆنەوە. جوابی رەسم و ئایین و یاسای سەرمایەی کونەپەرست ناداتەوە و ئاواتی نزم ناکاتە ئاسوی جەماوەر. هونەری ئیمە، هونەر و کولتووری تا ئیستای ئینسان، وەک دەسکەوتیکی میژوویی چەند هەزار سالە، وەک پاشەکەوتیکی بە نرخ، هەلدەسەنگینی؛ بەلام، کاتیک کە خوی شوینەواریکی نوێی هەیە، کاتیک ئاسوی رزگاری یەکجاری ناسیوە، شوێنی کولتووری کۆن ناکەوی! گۆران و حافزی شیرازی و شەکسپیرو موزارت بۆ کولتووری ئیمە گەنجینەی گەورە گەورەن؛ بەلام ئیمە بە شیوە و ئامانجی خومان بە کاریان دینین. رەخنەگریشمان هەمیشە بەردەوامە؛ نەک هەر لەوان، رەخنە ی داهینەرانە لە خوشمان بەردەوام دەبی و هەول دەدین کۆت و زنجیری کۆن و نوێ، لە کولتووری خومان و هونەری خومان دامالین و ریگا بو گەشەکردنی هونەر خوش کەین.
کولتووری ئیمە، بە هەردووبالی زانست و هونەر، دەفرێ و بەرەو ئاسوی رزگاری یەکجاری، بەرەو ئاسوی ئازادی هەمووان، دەمان هەژینێ. بویە، پیویستیمان بە روانگەیەکی زانستی و کومونیستی تێر وتەسەل هەیە! مەبەست لە روانگەی کومونیستی، دینامیسمیکی پیشرەوە، لە کارگەری وشیار و ئینسانی داهینەر کە بە هیچ شتیک کەمتر لە رزگاری یەکجاری لە هەرچی ستەم و چەوساندنەوەیە، رازی نابێ. ئەم کولتوورە، لە باریکەوە، بە قەد میژوو کۆنە؛ چونکو میراتگری ئینسانی تیکوشەری پیشرەوە لە دریژایی میژوودا؛ میراتگری شادی و هەلپەرکی وهەست نواندنی ئینسانییە، لە سەرەتای ژینییەوە. هەر هونەریکی پیشرەو و بەرهەلست لە هەر وەرچەرخانیکی میژووییدا، هەتا هەست بزوێنترین سیمفونیاکان و تەناتەت شەپولی ئەم ئاخرانەی موزیک و هونەر، لە دژی کویلەتی و مەینەت ولە ستایشی شادیدا؛ میراتی ئیمەیە. گەرچی، لەو چوارچیوانەدا نامێنینەوە و بو ستایشی شادیش، هەموو سنووریکی کومەلگای چینایەتی تیدەپەرینین. لە باریکی دیکەوە ئەم کولتوورە هاوعومری خەباتی چینی کریکارە! بویە، من لە گەل ئەوانەم کە بەم کولتوورە دەلێن کارگەری. کولتووریک کە بە دووبالی هەستی بێ سنوور و زانستی کومونیستی ئەو چینە، دەفریت؛ هەر لە سەرەتای میژووی ئینسانییەوە، خەریکی بنج بەستن بووە بەلام لەم دوو سەدەی دواییدا گەشەی کردووە. کەسانی وەک “هاینریش هاینە”، “ماکسیم گورکی”، “برتولد برشت”، “ئاراگون” و “جەوهیل” و “ناظم حکمت” چەند ئەستیرەیەکی ئەم ئاسمانەن؛ ئیتر با، شەکسپیر و حافظ و هەزاران دوندی فەرهەنگی بەشەریش، بە میراتی ئینسانی، پیش هاتنە مەیدانی چینی کریکار، دابنین.

ئەم هونەرە، رێگریشی هەیە. یەکەم بەرهەڵستمان چینی ستەمگەرە کە لە سەراسەری میژوودا خەلکی بە شەوارە خستووە و لەم سەدانەی دواییدا لە پەیکەری سەرمایەداریدا خوی دەنوینی و دە یناسین کە دەمیکە، ئیتر، رێگری ئازادی ئینسانە؛ کە دەسەلات و میدیا و سامانی کومەلگای بە دەستە و دەتوانی هونەری چەواشە بڕازێنێتەوە و بە چەق و لووری دژبە ژن و دژ بە ئازادی و بەرابەری، کومەلانی خەلک بە شەوارە بخا. بۆیە، ریبازی ئیمە پیویستە میلیتانت بێ و بچیتەوە بە گژ نەریت و کولتووری بورژواییدا؛ کولتووریک کە ئیستا خەریکی زیندووکردنەوەی پرتووکاوترین داب ونەریتی چینە کۆنترەکانیشە و هیچ نیشانەیەک لە ئازادی و ئازادیخوازی سەدەکانی پیشووی پیوە نەماوە، نابێ بتوانێ چیدی رێگرو رێ ونکەر بێ.

کاتیک ئەلێین کولتووری کارگەری، مەبەستمان ئەم کولتوورە ئالترناتیوەیە کە بەشیکە لە خەباتی میژوویی چینی کریکار بۆ رزگاری هەموان. بویە، جیگای خویەتی کە هونەر لەم روانگەیەوە سەیربکرێ و بەم پێوانەیە، رەخنەی لێ بگێرێ.
دیارە، ئەوەی رەخنە دەگرێ، لەوانەیە، لە گەل ئەم بەرژەوەند و بۆچوونە نەبێ و، هەر بە شیوەی کۆن، تاوانبارمان بکا. ئازادی ڕادەربڕین، دیارە، بۆ هەموانە و بۆ ئەوانەش هەیە. ئیمەش تیدەکۆشین، لە مەجالی خویدا، بەرهەلستی ببینەوە. لیرەدا، بەلام، رووی وشە لە هاودەرد و هاوشادی و هاوبۆچوونە، کە بە رەخنەی داهینەر، ریگای بەرەو پێشی کولتوور و هونەری کارگەری خۆش بکەین.

وەڵامێک بنووسە

پۆستی ئەلیکترۆنییەکەت بڵاوناکرێتەوە. خانە پێویستەکان دەستنیشانکراون بە *

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.

Check Also
Close
Back to top button